Η φύση και τα μυστικά της (5 Ιουνίου, παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος) Από τον Στέφανο Βογιατζή

Η φύση και τα μυστικά της.

Από τον Στέφανο Βογιατζή

Στις 5 Ιουνίου κάθε έτους γιορτάζεται η παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος. Η Αρναία των δασών όφειλε κατά τη δική μου άποψη να είχε δημιουργήσει ειδικές εκδηλώσεις μεγάλης εμβέλειας την ημέρα αυτή για να αναδείξει το φυσικό περιβάλλον της, αλλά και να προβάλλει ότι έχει σχέση με αυτό, την παλαιά και σύγχρονη τεχνολογία περιβαλλοντικής διαχείρισης, τα εργαλεία και τη χρήση τους, αλλά και τους ανθρώπους που το υπηρετούν επαγγελματικά και εθελοντικά κάτω από τις δύσκολες συνθήκες που όλοι αντιλαμβανόμαστε.

Με αφορμή τις ετήσιες αυτές εκδηλώσεις θεώρησα σκόπιμο να ζητήσω την ανάρτηση μιας συνοπτικής αναφοράς σε ένα σημαντικό δασοπονικό είδος που έχουμε στη γειτονιά μας και το οποίο οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν καθόσον είναι πολύ λίγα τα δένδρα του είδους αυτού, κάπως απρόσιτες οι θέσεις τους, αλλά και δύσκολα στην αναγνώριση από τους μη ειδικούς. Είναι ένα μικρό στο μέγεθος, αλλά πανίσχυρο σε τοξικότητα δένδρο που ονομάζεται ίταμος (στην αγγλική γλώσσα Υew tree και με την επιστημονική ονομασία  Taxus baccata). Στην ευρύτερη περιοχή μας το βρίσκουμε στο ομώνυμο βουνό της Σιθωνίας (Ιταμος ή Δραγουδέλη), αλλά και σε κάποιες άλλες διάσπαρτες θέσεις στα κοντινότερα δάση της περιοχής μας σε πολύ περιορισμένο αριθμό, ειδικότερα θα αναφέρω τη θέση Κρυονέρι στο Στρατωνικό όρος προς την πλευρά της Ολυμπιάδας.

Πρόκειται για αειθαλές δέντρο μικρού έως μεσαίου μεγέθους. Θα μπερδέψω περισσότερο τους >>>>>>>>

αναγνώστες αν κάνω αναφορές στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ίταμου, στο καφέ χρώμα του  λεπτού και φολιδωτού κορμού, στα λογχοειδή, μακρόστενα, επίπεδα, σκούρου πράσινου χρώματος φύλλα του με μήκος που φθάνει τα 4 εκατοστά και άλλα παρόμοια. Θα αναφέρω όμως το στοιχείο της μεγάλης ομοιότητας με το έλατο. Ζει στη σκιά άλλων δένδρων (στη περιοχή μας συνήθως κάτω από τις οξυές) και σε υψόμετρο, ανάλογα με την έκθεση ως προς τον ορίζοντα, πάνω από τα 600 μέτρα. Είναι δέντρο που μεγαλώνει αργά και ζει πάρα πολλά χρόνια, κάποιες φορές ξεπερνά τα 2.000 έτη ανάπτυξης. Ενδεχομένως πρόκειται για το πλέον μακρόβιο δένδρο της Ευρώπης. Η μακροβιότητά του εξασφαλίζεται μερικώς από τη μοναδική ιδιότητα του ίταμου να μην προσβάλλεται από ασθένειες στις ρωγμές που συμβαίνουν στον κορμό και τους κλάδους του, όπως όλα σχεδόν τα υπόλοιπα δένδρα, λόγω τοξικότητας. Η αξιοποίηση των συγκεντρώσεων τοξίνης μετά από σημαντικές έρευνες το έχει καταστήσει πολύτιμο στη φαρμακολογία. Σχεδόν όλα τα μέρη του φυτού είναι τοξικά, εκτός από το περικάρπιο. Η κύρια τοξίνη είναι το αλκαλοειδές ταξάνη, γνωστή διεθνώς ως ταξόλη (C₄₇H₅₁NO₁₄ ). Τα συμπτώματα της προσβολής από την τοξίνη είναι κρυάδες, δύσπνοια, μυικοί σπασμοί, παροξυσμοί, καταρρεύσεις και τελικά καρδιακή ανεπάρκεια. Ωστόσο, ο θάνατος μπορεί να επέρθει τόσο σύντομα που τα συμπτώματα δεν είναι συχνά ορατά. Η θανατηφόρα δηλητηρίαση στον άνθρωπο είναι σπάνια και συμβαίνει μόνο σε περιπτώσεις κατάποσης μεγάλης ποσότητας τοξικών μερών του φυτού, σε αντίθεση με τα ζώα και ειδικότερα τα άλογα που είναι πολύ ευαίσθητα.

Ο ίταμος απαντάται συχνά στους αυλόγυρους εκκλησιών της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας (ειδικά στην περιοχή της Νορμανδίας). Στην Ισπανία, και ειδικότερα στην περιοχή Αστούρια έχει έντονο θρησκευτικό συμβολισμό και απαντάται συχνά σε νεκροταφεία, εκκλησίες και τις κεντρικές πλατείες των χωριών. Η χρήση του ξύλου του ίταμου στη Μεγ. Βρετανία ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην κατασκευή των χαρακτηριστικών μεγάλων μεσαιωνικών τόξων των στρατευμάτων της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης μεσαιωνικής ευρώπης. Σύμφωνα με τη μυθολογία μας ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες (the Furies), οι οποίες τιμωρούσαν τους ανθρώπους με τη χρήση του δηλητηρίου του. Η θεά του κυνηγίου Άρτεμις (Diana)  χρησιμοποιούσε βέλη ποτισμένα σε δηλητήριο ίταμου. Με εντολή της μητέρας της Λητούς σκότωσε με αυτά τα βέλη τα παιδιά της Νιόβης, η οποία καυχιόταν για την πολυτεκνία της.

Στη φαρμακολογία η πρώτη χρήση του φυτού εντοπίζεται το 1021 ως καρδιακό φάρμακο. Στη σύγχρονη εποχή, εκχύλισμα των φύλλων του φυτού χρησιμοποιείται στα αντικαρκινικά φάρμακα. Στα κεντρικά Ιμαλάια, το φυτό χρησιμοποιείται για τη θεραπεία των καρκίνων του μαστού και των ωοθηκών. Ο κεντρικός φορέας συλλογής και μελέτης αντικαρκινικών φαρμάκων (Εθνικό Κέντρο για τη Χημειοθεραπεία του Καρκίνου Cancer - Chemotherapy National Service Center, CCNSC) των ΗΠΑ  τον Μάιο του 1964 πραγματοποίησε μελέτη της αντικαρκινικής δράσης του δείγματος σε κυτταρικές καλλιέργειες (cellular assay) και βρέθηκε ότι το εκχύλισμα από τον φλοιό του ίταμου παρουσίαζε ισχυρή αντικαρκινική δράση. Νέα πειράματα επιβεβαίωσαν την παρουσία της ταξόλης, με ισχυρή αντικαρκινική δράση στο εκχύλισμα τα αποτελέσματα των οποίων ανακοινώθηκαν σε συνέδριο της American Chemical Society (Miami Beach, April, 1967). Αποφασίστηκε η διεύρυνση της έρευνας για την ταξόλη και αυτό απαιτούσε τη συλλογή ακόμη μεγαλύτερων ποσοτήτων φλοιού του ίταμου. Έτσι, το 1969, από 1.200 κιλά φλοιού απομονώθηκαν 10 γραμμάρια καθαρής ταξόλης. Μέχρι το τέλος του 1986 χρειάστηκαν σχεδόν 6 τόνοι για τις δοκιμές, αλλά για την ολοκλήρωση των πρόσθετων ερευνών θα χρειάζονταν ακόμη τουλάχιστον 30 τόνους φλοιού. Οι τεράστιες αυτές ποσότητες απαιτούσαν την κοπή μεγάλου αριθμού δένδρων ίταμου. Το γεγονός αυτό προκάλεσε διαμαρτυρίες των δασικών υπηρεσιών, των πολιτικών και των κατοίκων των περιοχών και το θέμα της ταξόλης έγινε πλέον πολιτικό και περιβαλλοντικό θέμα. Τo 1993, άρχισε η διάθεση της ταξόλης στην αγορά ως ισχυρότατο χημειοθεραπευτικό φάρμακο για τον καρκίνο. Η ταξόλη έχει εγκριθεί ως αντικαρκινικό φάρμακο για τους καρκίνους των ωοθηκών, του μαστού και των πνευμόνων. Επίσης έχει χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία του σαρκώματος Kaposi. Η ταξόλη χορηγείται ενδοφλεβίως πάντοτε υπό ιατρική επίβλεψη. Ένα από τα μειονεκτήματα του φαρμάκου είναι η χαμηλή διαλυτότητά του στο νερό αλλά και στους περισσότερους φαρμακευτικώς αποδεκτούς διαλύτες.

Ερευνητές του περασμένου αιώνα ξένοι και Έλληνες κάνουν αναφορές στον ίταμο της ελληνικής φύσης, στα χαρακτηριστικά του και αναφέρουν τους τόπους που φύονται, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται ο Ολυμπος και τα βουνά της Χαλκιδικής. Τα διάφορα είδη ίταμου παγκοσμίως έχουν χαρακτηριστεί ως απειλούμενα είδη της αυτοφυούς χλωρίδας στον πλανήτη από τις διεθνείς συμβάσεις και το κόκκινο βιβλίο της IUCN. Ο κίνδυνος που επέβαλε την προστασία των ειδών ίταμου διεθνώς είναι η παράνομη αποφλοίωση για χρήση στη φαρμακολογία. Είναι σημαντικά μεγαλύτερες οι συγκεντρώσεις της ταξόλης στο φλοιό του δένδρου από εκείνες στα διάφορα άλλα μέρη του και κατά συνέπεια μεγάλος ο κίνδυνος να αποφλοιωθούν και να πεθάνουν ανεξέλεγκτα πολλά δένδρα. Το 1999 το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης πραγματοποίησε απογραφή των δένδρων ίταμου στην Ελλάδα, με σκοπό να προστατευτούν πιο αποτελεσματικά. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής αυτής βρέθηκαν πληθυσμοί ίταμου σε 117 ελληνικά δάση σε απομονωνομένες βουνώδης περιοχές με ένα συνολικό αριθμό περίπου 10.000 δένδρων. Αναφορικά με τα πλησιέστερα στην περιοχή μας διάσπαρτα δένδρα ίταμου στη θέση Κρυονέρι, από όπου και η φωτογραφία, διαπίστωσα ότι έχουν κοπεί οι κλώνοι τους σε ύψος μεγαλύτερο των δύο μέτρων, πιστεύω για προληπτικούς λόγους αποφυγής πιθανής δηλητηρίασης των ζώων που βόσκουν στην περιοχή αυτή. 

Πηγές: Stefanos Vogiatzis, Assessment of  the Taxus baccata in Greece, Athens, April 2002, Wikipedia, http://www.chem.uoa.gr/chemicals/chem_taxol.htm